İtaat Deneyi

06.06.2013 00:47:16

Efenim, Yale Üniversitesi Psikoloğu Stanley Milgram, insanların otorite sahibi bir kişi veya kurumun isteklerine, kendi vicdani değerleriyle çelişmesine rağmen itaat etmeye ne ölçüde istekli olduklarını ölçme amacını güden bir deney gerçekleştirir. Milgram, bu araştırmasını ilk 1963 yılında ortaya koyar, 1974 yılında da yazdığı kitapta derinlemesine anlatır.

…

Peki, bunu nasıl yaptı? Deney gözlemcisi rolünü sert, hissiz görünümlü, kurban rolünü de bu rol için eğitilmiş bir kişi oynuyordu. Kurban ile deney gözlemcisi aslında işbirlikçi olmalarına karşın bu gerçek katılımcıdan gizleniyordu. Dolayısıyla katılımcının gözünde deney, deney gözlemcisi ve iki denekten oluşuyordu. Deney gözlemcisi, iki deneğe "öğrenmede cezanın etkisi" hakkında bir deneye katıldıklarını, birisinin "öğretmen" diğerinin de "öğrenci" rolünü üstlenecekleri bilgisini veriyordu.

^…

Sonra, iki deneğe öğretmen ve öğrenci seçilmeleri için kura seçtiriyorlardı. Gerçekte ise her iki kâğıtta da "öğretmen" yazıyordu ve işbirlikçi denek kendi kâğıtta da "öğrenci" yazıyormuş gibi rol yapıyordu; böylece katılımcının hep "öğretmen" olması sağlanıyordu. Daha sonra"öğretmen" ve "öğrenci" birbirini duyabilecek ancak göremeyecek şekilde ayrı odalara alınıyordu.

^…

Deneyden önce "öğretmen"e 45 voltluk bir elektrik şoku uygulanarak "öğrenci"ye uygulayacağını sandığı şokun neye benzediğini gösteriyordu. "Öğretmen"e daha sonra öğrenciye öğretmesi amacıyla sözcük çiftlerinden oluşan bir liste veriliyor. Okuduğu her sözcük için öğrenciye dört adet seçenek sunuyordu. Öğrencilerden de seçenekler arasından doğru olanı seçmesi bekleniyordu.. Verdiği cevap doğruysa bir diğer soruya geçiyor; yanlış ise, her yanlış cevap sonucu giderek artan elektrik şoklarına maruz kalıyordu.

^…

Bu noktada pek çok katılımcı, öğrencinin ne halde olduğunu öğrenmek için deneyi durdurmak istediklerini ifade ediyordu. Kimi katılımcılar 135 voltta durup deneyin amacını sorgulamaya başlıyordu. Çoğu katılımcı, sonuçlardan sorumlu tutulmayacaklarına inandırıldıktan sonra devam ediyordu. Birkaç katılımcı ise, öğrenciden gelen acı dolu çığlıkları duyduklarında sinirli biçimde gülmeye başlıyor veya aşırı stres içinde olduklarını gösteren başka davranışlarda bulunuyordu.

…

Katılımcı herhangi bir noktada deneyi durdurma isteğini ifade ettiği zaman kendisine lütfen devam edin, deney için devam etmeniz gerekiyor, devam etmeniz kesinlikle çok önemli, başka seçeneğiniz yok, devam etmek "zorundasınız" şeklinde uyarılarda bulunuluyordu. Katılımcı bu dört uyarıdan sonra bile hala durmak istediğini ifade ederse deney durduruluyordu. Tersi durumda ise deney ancak katılımcı en yüksek şok olan 450 voltu 3 kere art arda uyguladıktan sonra durduruluyordu.

^…

Sonuç olarak, Milgram'ın ilk deney dizisinde katılımcıların %65'inin (40 öndenekten 26'sının) en yüksek gerilim olan 450 voltu uyguladıkları görüldü. Hepsi deneyin bir noktasında durup deneyi sorgulamış, hatta bazıları kendilerine ödenen parayı geri vereceklerini söylemişlerdi. Katılımcılardan hiçbiri 300 volt seviyesinden önce şok uygulamaktan tereddütsüzce vazgeçmedi.

Dipnot: Kendi başımıza yapmayacağımız şeyleri topluluk içinde ve itaat karşısında yapabilme eğilimimiz olabiliyor.